Αρχαία Καστρίτσα: Η νεότερη Πατερίτσα

Προσωρινός αρχαιολογικός χώρος με απόφαση του υπουργείου Πολιτισμού
Με αφορμή την πρόσφατη απόφαση του υπουργείου Πολιτισμού με την οποία οριοθετείται ως προσωρινός αρχαιολογικός χώρος η περιοχή του υψώματος «Καστρίτσα» της Νέας Ερυθραίας, έστω η παρούσα έρευνα η οποία αναφέρεται στις αρχαίες αλλά και νεότερες δραστηριότητες της περιοχής.

Το οχυρωματικό τείχος
Το Καστράκι (500 μ.) αποτελεί το δυτικότερο άκρο του Πεντελικού όρους και καθώς δεσπόζει της περιοχής εξασφαλίζει πανοραμική θέα όλου του λεκανοπεδίου της Αττικής. Στην κορυφή του σχηματίζεται βραχώδες πλάτωμα μακρόστενο και ωοειδές με κατεύθυνση από Νότο (Πολιτεία) προς Βορρά (Εκάλη).
Το πλάτωμα περιβάλλεται στην περίμετρό με ισχυρό οχυρωματικό τείχος (α) (μήκος 420 μ., ύψος 2 μ. και πάχος 2,5 μ.) κατασκευασμένο από μεγάλους ακατέργαστους πλακοειδείς λίθους χωρίς συνεκτικά υλικά (ξερολιθιά). Διατηρείται σε αρκετά καλή κατάσταση και είναι ορατό σε όλο σχεδόν το μήκος του κυρίως στη δυτική πλευρά που αντικρίζει τη Λεωφόρο Θησέως. Η μοναδική πύλη εισόδου στον εσωτερικό χώρο του πλατώματος ήταν στο νότιο σημείο του, που είναι και το υψηλότερο. Σήμερα είναι κατεστραμμένη από την κατασκευή μικρού δρόμου που οδηγεί στο Ναΐσκο του Αγίου Φανουρίου, που βρίσκεται εντός του τείχους.

Τα κτίσματα
Στην εσωτερική έκταση που περικλείεται από το τείχος διακρίνονται τα ίχνη των παρακάτω κτισμάτων.
Παραλληλόγραμμο κτίριο (b) διαστάσεων 12,70 x 9,20 μ. (νότια στην πύλη της εισόδου). Λόγω της θέσεως εκτιμάται ότι στέγαζε τη φρουρά της πύλης, ενώ ταυτόχρονα χρησίμευε και ως παρατηρητήριο.
Ναΐσκος του Αγίου Φανουρίου (νοτιότερα σε απόσταση 30 μ. από την πύλη) πρόχειρα κατασκευασμένος και ερειπωμένος.
Κτίσμα τετράγωνο (c) διαστάσεων 10 x 10 μ. (βόρεια σε απόσταση 30 μ. από τον Αγ. Φανούριο) αποτελούμενο από 6 δωμάτια και δίπλα του, ιδιαίτερο κτίσμα διαστάσεων 7×7, ίσως χώροι ενδιαιτήσεων και διοικητηρίου αντίστοιχα
Δύο κτίσματα (d) και (e) διαστάσεων 3,70 x 2 μ. και 6 x 4 μ. (απέναντι από προηγούμενο κτίσμα και εφαπτόμενα στο ανατολικό τείχος) θεμελιωμένα σε βάθος 2 μέτρων, τα οποία ίσως χρησίμευαν ως αποθήκες εφοδίων και οπλισμό.
Ίχνη και άλλων κτισμάτων (στο βορειοανατολικό μέρος του πλατώματος), των οποίων η δυσδιάκριτη κατάστασή τους δεν επιτρέπει τη χωροθέτησή τους. Όλα τα ανωτέρω κτίρια και κτίσματα έχουν κατασκευαστεί με τον ίδιο τρόπο και υλικό του οχυρωματικού τείχους.

Κινητά Ευρήματα
Τμήματα κεραμίδων Λακωνικού τύπου (στιλπνές, χρώματος μαύρο-κόκκινο) διασκορπισμένα σε όλους τους χώρους των γκρεμισμένων κτισμάτων (f- f- f )
Τμήματα και θραύσματα κεραμικών αγγείων διαφόρων χρήσεων όπως κάνθαροι (ποτήρια με ψηλό πόδι) λεκανίδα (μπωλ) μεγάλη και μικρή, λεκάνη νερού, πινάκια (πιάτα) χρώματος μαύρο ή κόκκινο, στιλπνά (γυαλιστερά) τα οποία συγκεντρώθηκαν ύστερα από επιφανειακή έρευνα, τα δε μεγαλύτερα σε μέγεθος ανευρέθησαν μέσα ή δίπλα στους λάκκους που είχαν ανοιχθεί για τη φύτευση δένδρων γύρω από τον Αγ. Φανούριο.
Χάλκινα βυζαντινά νομίσματα σε ικανό αριθμό (θησαυρός) που είχαν καταχωθεί στο έδαφος για απόκρυψη και σήμερα φυλάσσονται στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών.
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΌΣ ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ
ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ
Μέχρι πρόσφατα επικρατούσε η εντύπωση ότι οι εγκαταστάσεις στο Καστράκι ανήκουν στην εποχή της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821. Νεότερες όμως έρευνες του 1960 ανατρέπουν την εκδοχή αυτή διότι:
Κατά την περίοδο αυτή δεν έλαβε χώρα στην περιοχή αξιοσημείωτο πολεμικό γεγονός, ενώ επιπρόσθετα ο τρόπος κατασκευής του τείχους δεν είναι συμβατός με τη χρήση των τότε ατομικών πυροβόλων όπλων, καθώς δεν έχουν δημιουργηθεί οπές (ανοίγματα) σ? αυτόν.
Αντίθετα στο παρακείμενο πάρκο Σοφοκλέους υπήρχαν ανεπτυγμένοι αρκετοί ορθογώνιοι χαμηλοί λιθοσωροί, οι οποίοι χρησίμευαν ως σημεία ενέδρας (ταμπούρια) πράγμα το οποίο Ααναιρεί τη χρησιμότητα των οχυρωματικών έργων στο Καστράκι. Οι λιθοσωροί αυτοί υπήρχαν μέχρι τη δεκαετία του 1950, οπότε διαλύθηκαν κατά την κατασκευή στην περιοχή πεδίου βολής (σκοπευτήριο του Στρατού).
Επίσης, αποκλείεται η χρονολόγησή του στη Βυζαντινή περίοδο διότι δεν υπάρχουν οχυρωματικά έργα στην Αττική εκείνης της εποχής και επιπρόσθετα τα υλικά κατασκευής του τείχους και των κτισμάτων στο Καστράκι διαφέρουν από εκείνα που χρησιμοποιούσαν τα Βυζαντινά χρόνια (πλάκες, τούβλα, χώμα, λάσπη). Επίσης, η ύπαρξη των νομισμάτων της περιόδου 1200-1250 μ.Χ. ίσως δικαιολογεί την προσωρινή και όχι τη μόνιμη εγκατάσταση στην περιοχή.
Τελικά, ο χρονολογικός προσδιορισμός με τη βοήθεια των ευρημάτων στο Καστράκι πραγματοποιήθηκε ύστερα από σύγκρισή τους με παρόμοια που υπάρχουν σε άλλες περιοχές της Αττικής (Μακρόνησος, Καματερό, Υμηττός), για τις οποίες είχε καθοριστεί κατόπιν μελετών ότι ανήκουν σε περίοδο των Ελληνιστικών Χρόνων (320-280 π.Χ.) και έτσι τακτοποιείται χρονολογικά και η αρχαία δραστηριότητα στο Καστράκι.
Πράγματι, εκείνη την εποχή και συγκεκριμένα κατά την περίοδο 310-285 π.Χ. υπήρξαν συνεχείς εκστρατείες Μακεδόνων στρατηγών (Αντίγονος, Δημήτριος Πολιορκητής, Δημήτριος Γονατάς) στην Αττική με αλλεπάλληλες διακυμάνσεις κατάληψης και επανακατάληψης της Αθήνας κατόπιν πολιορκιών. Οι δραστηριότητες αυτές δικαιολογούν την κατασκευή και λειτουργία οχυρωματικών έργων στην ευρύτερη περιοχή μεταξύ των οποίων και οι οχυρώσεις στο Καστράκι.

ΝΕΟΤΕΡΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Το όνομα Καστράκι εμφανίζεται αρχικά σε χάρτη του 1895. Είναι γνωστό στους Ερυθραιώτες με την ονομασία «Πατερίτσα» (δεκανίκι και ειδικότερα η ποιμαντορική ράβδος των ιεραρχών).
Στους νεότερους χρόνους η περιοχή ήταν δασώδης και ακατοίκητη. Μοναδική ανθρώπινη παρουσία η βιομηχανική σιδηροδρομική γραμμή, η οποία διέσχιζε τους πρόποδες του υψώματος. Αποτελούσε τη συνέχεια της γραμμής Αθήνα – Κηφισιά (Θηρίο). Αφετηρία της το Στροφύλι με τέρμα χωρίς ενδιάμεσο σταθμό το Διόνυσο μέσω των σημερινών οδών Στροφυλίου – Γ. Παπανδρέου και Ρόδων. Εξυπηρετούσε στη μεταφορά μαρμάρων από τα εκεί λατομεία, ενώ ταυτόχρονα τις απογευματινές και βραδινές ώρες μετέφερε πελάτες σε ξενοδοχείο με μεγάλο Καζίνο του Διονύσου (παραπλεύρως του σημερινού Λυκείου). Η λειτουργία του σιδηροδρόμου άρχισε το 1888 και τελείωσε το 1936.
Το πρώτο ίσως κτίριο που κατασκευάστηκε στην ευρύτερη περιοχή του Καστριού ήταν το «Καστρί», πολυτελές εξοχικό κέντρο διασκεδάσεως, με ζωντανό τότε πρόγραμμα, το οποίο λειτουργούσε τουλάχιστον από το 1923. Αργότερα άρχισε η αρχική κατοίκηση της περιοχής με τη δημιουργία του οικοδομικού συνεταιρισμού «Καστρί» το 1929, ενώ ο αντίστοιχος της Εκάλης είχε ήδη ιδρυθεί το 1924.
ΤΟ ΕΚΚΛΗΣΑΚΙ
ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΦΑΝΟΥΡΙΟΥ
Ήταν δημιούργημα του Ερυθραιώτη Παναγιώτη Μαρτάκη (Τσεσμές 1917- Ερυθραία 1991). Η εύρεση από τον ίδιο στην περιοχή μικρού εικονίσματος του Αγίου το 1957 οδήγησε τον Παναγιώτη Μαρτάκη στη δημιουργία ναΐσκου στο υψηλότερο σημείο του υψώματος. Ακούραστος, επίμονος και κάτω από αντίξοες συνθήκες κατόρθωσε να περατώσει την κατασκευή το 1958. Το υλικό που χρησιμοποίησε για το ναΐσκο, το δρόμο που οδηγούσε σε αυτόν, καθώς και για τα πέτρινα παγκάκια αναπαύσεως στη διαδρομή αναβάσεως ήταν από το οχυρωματικό έργο και τα κτίσματα που υπήρχαν εκεί. Κάθε χρόνο στις 27 Αυγούστου, ημέρα εορτής του Αγίου, πλήθος Ερυθραιωτών ανέβαινε εκεί για προσκύνημα. Αργότερα η κίνηση αυτή ατόνησε καθώς ιδρύθηκε ομώνυμος ναός στη εκκλησία της Ευαγγελιστρίας. Μέχρι πρόσφατα υπήρχαν στη διαδρομή από την Ερυθραία προς το Καστράκι οι χαρακτηριστικές ενδείξεις στις μάντρες των σπιτιών του Καστριού με άσπρα βέλη σε μπλε φόντο που έγραφαν: ΠΡΟΣ ΑΓΙΟΣ ΦΑΝΟΥΡΙΟΣ
Πηγές
- James Mc Credie: Fortified military camps in Attica. American School of Classical Studies at Athens. Prineton New Jersey 1966.
Από το οποίο το σχεδιάγραμμα και αρχαιολογικές πληροφορίες.
- Josiah Ober: Fortres Attica. Leid E.J. Brill 1985.
- Curtius ? Ernst- Kaupert: Karten Von Attica BIV Berlin 1985-1903.
- Νίκος Νέζης: τα Βουνά της Αττικής. Έκδοση Πιτσιλος 1983.
- Εγκυκλοπαίδειες: Πυρσός – Ήλιος